Яна год прабыла ў складзе гродзенскай «Алімпіі» і ў 2011-м стала бронзавай прызёркай чэмпіянату Беларусі. Сёння Марыя Дубас — трэнерка кіеўскай СДЮШАР і клуба МОБІ, а таксама асістэнтка галоўнага трэнера ў баскетбольнай зборнай Украіны да 16 гадоў. Вайна кардынальна памяняла жыццё жанчыны — разам з дзецьмі (і сваімі, і юнымі выхаванкамі) ёй давялося пакінуць родную краіну, надоўга аказаўшыся ўдалечыні ад дома. Мы абмеркавалі, як баявыя дзеянні змянілі ўкраінскіх дзяцей, успомнілі выступ Дубас у Гродне і пагаварылі пра яе стаўленне да беларусаў.
Пра дзіцячых трэнераў і стымулы
— Пачала трэніраваць у 2017 годзе, — расказвае Марыя. — Заўсёды ведала, што гэта цяжкі хлеб. Думала, што не захачу працаваць трэнерам. Памятаю, ад першага занятку былі неадназначныя ўражанні. Але паступова зацягнула. Дзеці шчырыя, шмат аддаюць. І ты не можаш у адказ быць абыякавай. Таму ўсе дзіцячыя трэнеры, каго ведаю, — сапраўдныя фанаты. Напрыклад, часам хтосьці з дзяўчынак у цябе начуе — бацькі не паспелі забраць. Часам трэба дапамагчы нешта купіць, падвезці — гэта ў парадку рэчаў. Занураешся ў жыццё выхаванак. І, вядома, яны становяцца зусім не чужымі. У мяне ў сям'і тры хлопчыкі. А тут дзяўчынкі-баскетбалісткі ад 6 да 15 гадоў. Увесь камплект.
— Што наконт вашай матывацыі дзіцячага трэнера?
— Зразумела, што сёння ў краіны іншыя прыярытэты. А да вайны з кожным годам умовы паступова паляпшаліся — у 2017-м яны былі зусім сціплымі. На баскетбол вылучаліся датацыі, і трэнеры таксама не адчувалі сябе пакрыўджанымі. Прынамсі ў Кіеве — у рэгіёнах умовы былі горшыя. За 100 даляраў не пайшла б працаваць.
— Якую зарплату лічыце годнай?
— Каб галава не асабліва балела, на што жыць, гэта хаця б 500 даляраў для маладога спецыяліста.
— Чым можа зацягнуць сучасны спорт?
— Добрае пытанне. Фінансавы стымул ужо не такі важны. Усё ж хапае сем’яў, у якіх бацькі могуць купіць дзецям добры тэлефон ці іншыя рэчы, якія раней былі недаступныя ў юным узросце. Хутчэй, трэба старацца прышчапіць дзіцяці любоў да спорту. Матывуюць розныя паездкі. Нам з вучаніцамі дзякуючы адной дабрачыннай праграме нядаўна ўдалося пабываць у ЗША. Убачыць матч НБА, пагутарыць з цікавымі людзьмі ў новай абстаноўцы — усё гэта зацягвае. Я потым сказала дзецям: «Хочаце трапіць на навучанне ў Амерыку, гуляць, атрымліваць стыпендыю — усё ў вашых руках».
Пра Украіну і Латвію
— Калі вырашылі пакінуць Украіну?
— 1 сакавіка 2022-га быў прылёт у тэлевышку ў Кіеве. Яна знаходзіцца ля метро «Дарагожычы». Там побач і нашая спартзала — у яе трапіла выбуховай хваляй. Тады ўпершыню за вайну расплакалася — нервы ўжо не вытрымлівалі… У зале быў толькі ахоўнік. Ён выжыў, але загінула сям’я, што праходзіла міма.
Сёння ўкраінскі спорт адкінуты на гады таму. Ад дзеянняў акупантаў пацярпелі сотні спартыўных аб’ектаў, а дзясяткі цалкам разбураныя. Таму фраза «спорт па-за палітыкай» выклікае толькі нянавісць. У нас выехалі найлепшыя дзеці, якія шукалі варыянты для працягу выступаў.
Што да кіеўскай залы, то паркет застаўся цэлым, але цалкам вынесла вокны, згарэла праводка. У любым выпадку было зразумела, што ніякіх трэніровак не зможам праводзіць. Думалі, што рабіць. Бо працяглы перапынак для дзяўчат у занятках азначаў бы напэўна канец кар’еры. Трэба ж трымаць узровень, вучыцца новаму, гуляць. Так і з’явіўся варыянт з Латвіяй. Нас паклікалі жыць і трэніравацца ў Валміеру.
— І як вам у Латвіі?
— Мы вельмі ўдзячныя краіне за прыём і падтрымку. Некалькі месяцаў бясплатна жылі, нас забяспечвалі харчаваннем. З дзяцей дагэтуль нічога не бяруць за пражыванне. Яны ходзяць у школу. Галоўнае — ёсць магчымасць трэніравацца, гуляць. Матчаў, вядома, менш, чым у іх аднагодкаў, і гэта адчуваецца. Але лепш так, чым ніяк. Да таго ж не ўсе дзяўчынкі, якія трэніраваліся ў Кіеве, змаглі сюды прыехаць. Бацькі не адпусцілі. А хтосьці, наадварот, пабыўшы ў Латвіі, вярнуўся ва Украіну. Вайна, паўтаруся, вельмі балюча ўдарыла па нашым спорце.
— З рускамоўнымі ў Латвіі былі канфлікты?
— У Валміеры — не. А ў Рызе меў месца адзін недарэчны дыялог. Мы ішлі ў краму, з намі была адна дзяўчына з Амерыкі. Нейкі мужчына захацеў з ёй пагаварыць. Яна сказала, што не разумее. Той такі: «Трэба рускую мову вучыць. Хутка ўвесь свет будзе рускім».
— Як спраўляецеся з паўсядзённымі клопатамі, калі на вашых плячах паўтара дзясятка дзяцей?
— Добра, што ўдалося выехаць з яшчэ адным трэнерам і некалькімі бацькамі, якія актыўна дапамагалі ў першы час у Валміеры. А так не дазваляю сабе задумвацца, ці цяжка. Няма калі плакаць, апускаць рукі, хай часам і хацелася б. Ратуе пастаянны рух: трэніруемся, гуляем, кудысьці ездзім. Можа, хутка атрымаецца вярнуцца ўсім у Кіеў — цяжка столькі часу знаходзіцца па-за домам.
Пра стрэс і нянавісць
— Як дзеці адрэагавалі на пачатак вайны?
— Моцны спалох, стрэс. Некаторыя замыкаліся ў сабе. Мой малодшы сын Іван (яму тады было шэсць гадоў) не разумеў, чаму нам трэба з’язджаць з Украіны. Першыя два тыдні ў Латвіі дзіця нічога не хацела есці, пастаянна капрызіла. Толькі праз пэўны час дзяцей пачало адпускаць. Яны сталі ўсміхацца, нармальна харчавацца. Яшчэ раз адзначу, што нас вельмі цёпла сустрэлі ў Валміеры. Памятаю, у сярэдняга сына не было красовак — проста не маглі вывезці з Кіева ўсе рэчы. І адзін мужчына ў школе, даведаўшыся пра гэта, узяў і купіў. Хоць, ведаеце, мне наогул цяжка прымаць дапамогу. Вельмі нязручна. Але яны спыталі: «Маша, а калі б у Латвіі была вайна, ты б нас падтрымала?» Я такая: «Вядома, пра што гаворка!» — «Тады дазволь і нам дапамагчы».
— Вы адразу расказалі малодшаму праўду пра тое, што адбываецца?
— Безумоўна. Ён сёння ў танкі гуляе. Самы магутны — «Зяленскі». Гэты танк заўсёды перамагае. Памятаю, Іван цікавіўся, чаму Расія напала на Украіну, а не на Польшчу. А ў адзін дзень сказаў: «Мы большыя за Беларусь, так? Тады хай Украіна на яе нападзе». Такая вось логіка, што краіна, буйнейшая памерам, можа падпарадкаваць сабе меншую.
— А як дзяўчынкі паводзяць сябе?
— Яны, вядома, больш уражлівыя. Быццам жывуць паўнавартасным жыццём, але і, вядома, сочаць за навінамі. Яны ненавідзяць Расію. Выдатна ведаюць, што гэта вораг. У камандзе мы перасталі размаўляць на рускай мове. Добра, дарэчы, што адцягваюць трэніроўкі, спаборніцтвы. Праўда, гуляем не дома. Дзяўчаты прывыклі, што іх у Кіеве падтрымліваюць бацькі, сябры. А тут усе заўзеюць падчас матчаў за сваіх. Гэта таксама няпросты момант.
— Да псіхолагаў звярталіся?
— У школе быў адзін агульны занятак, а ў індывідуальным парадку — не. Па дзяўчатах звычайна добра відаць, калі моцна сумуюць па бацьках. Тады стараемся знайсці магчымасць адпусціць ненадоўга дадому.
— На псіхіцы дзяцей у будучыні адаб’юцца цяперашнія падзеі?
— Вельмі спадзяюся, што не. Першы месяц школы ў Латвіі яны не ўсміхаліся наогул. Але потым адпусціла — уцягнуліся, настаўнікі падтрымлівалі. Хоць пераацэнка каштоўнасцяў ужо адбылася. Бачу, што дзеці цяпер мацней перажываюць за бацькоў. Берагуць што маюць, эканомяць. Пачалі больш самі гатаваць, а не хадзіць у кавярню, калі харчаванне перастала быць бясплатным. Яны рана пасталелі.
Пра маўчанне і барацьбу
— Вы сказалі пра нянавісць у дзяцей да расіян. А да беларусаў?
— Канкрэтна пра вашую краіну нічога не чула. Да нас, дарэчы, мінулым летам прыязджала ў Латвію Каця Сныціна з майстар-класам, расказвала і пра сітуацыю ў Беларусі. Памятаю, мы з ёй потым сядзелі ў кавярні. Каця нешта доўга чытала меню. Я ёй такая: «Ну, выбірай ўжо!» А яна: «У маёй краіне няма свабоды выбару — дай хоць тут атрымаць асалоду ад!» Многія беларускі, з кім гуляла ў свой час, камунікавала, напісалі словы падтрымкі. Ведаю, што ў вас мала хто выказваецца публічна, але некаторыя прапаноўвалі, маўляў, прыязджай да нас з дзецьмі, пабудзь, пакуль усё не супакоіцца. Прычым гэта было і да вайны, калі мала хто верыў ва Украіне, што ўсё пачнецца.
— Разумееце маўчанне беларускіх спартоўцаў?
— Разумею, але асуджаю. Бо ў многіх ёсць фанаты, на якіх уплывае пазіцыя, погляды любімага спартоўца. Каця Сныціна пастаянна нешта публікуе, арганізуе розныя мерапрыемствы, удзельнічае ў акцыях. Яна вялікая малайчына. Калі Лену Леўчанку адправілі за краты, гэта быў проста выбух мозгу. Слухайце, у вас самалёт могуць узяць і пасадзіць (гаворка пра вымушаную пасадку ў Мінску самалёта Ryanair, пасля чаго быў затрыманы блогер Раман Пратасевіч. — Заўв. рэд.), пра што казаць? Няўжо камусьці падабаецца жыць у ізаляцыі, саромецца свайго пашпарта?
Нават калі не браць чалавечага аспекту, ваш спорт сёння яшчэ больш страчвае. Той жа жаночы баскетбол заўсёды быў на добрым узроўні. А цяпер што? Ну, можа, калі толькі з расіянамі гуляць. Пытанне — да якога ўзроўню зможа развівацца моладзь у такіх умовах?
— Некаторыя напэўна баяцца за родных у Беларусі.
— Гэта аргумент. Але тады трэба вывозіць сям’ю і сваякоў з краіны. Думаеце, мне было лёгка пераканаць маму з’ехаць з Украіны ў пачатку вайны? Два месяцы ўгаворвала. Але лепш быць на свабодзе і ў бяспецы. У вас столькі палітвязняў… Людзі паміраюць у турмах, заканчваюць жыццё самагубствам. Складана змагацца ўнутры краіны, таму магчымасць нешта рабіць з-за мяжы — яшчэ адзін аргумент на карысць ад’езду.
Пра тэхналогіі і мову
— Якім вам падаўся Гродна, іншыя нашыя гарады, калі выступалі за «Алімпію»?
— Не ў крыўду будзе сказана, але і тады, больш за 10 гадоў таму, Беларусь моцна адставала ад Украіны. Прынамсі ў плане развіцця, тэхналогій. У вас былі плюсы: чыстыя вуліцы, некаторыя прадукты. Але, напрыклад, для аплаты тэлефона трэба было ісці ў банк і пісаць нумар і суму на паперцы. А калі ноччу трэба пагаварыць і скончыліся грошы? Ва Украіне ўжо былі тэрміналы IBOX, смс-банкінг. Памятаю, прыехалі гуляць матч Балтыйскай лігі ў Санкт-Пецярбург. Дык нашыя дзяўчаты з «Алімпіі» былі ў шоку, што ў гатэлі ёсць бясплатны wi-fi. Сама сціпла адышла ўбок, маўляў, мяне гэтым не здзівіш — я з Кіева (смяецца).
— Нешта яшчэ?
— Інтэрнэт у кватэры было проста нерэальна правесці і каштавала вельмі дорага. Для аплаты транспарту трэба было купіць талон, але не на ўсіх прыпынках стаялі кіёскі. Многія кавярні ў абласных гарадах не працавалі ў выходныя. А мы ж спартоўкі, пасля матчаў хацелі нармальна паесці.
— Палітыку абмяркоўвалі?
— Не. Часам пытала пра Лукашэнку — дзяўчаты адразу змаўкалі. Яшчэ здзіўляла, што ніхто не гаварыў па-беларуску. Хоць мова — важная частка самаідэнтыфікацыі для любой нацыі. Увогуле, пасля таго сезона ў Гродне значна лепш зразумела, як добра ва Украіне і як моцна я яе люблю.
Чытайце таксама
